(Xây dựng) - Dự án cao tốc Bắc - Nam được đánh giá là công trình quan trọng huyết mạch của đất nước. Tuy nhiên ngay sau khi khởi công, nhà thầu phải đối mặt với tình trạng nhiều loại vật liệu chính đã biến động tăng đột biến, bên cạnh đó là tình trạng khan hiếm nguồn cung các loại vật liệu chính đã làm các nhà thầu lao đao.

Thi công cao tốc Bắc - Nam đoạn qua tỉnh Thanh Hóa.

Với nhiều nỗ lực của các cơ quan quản lý, tình trạng bão giá vật liệu đất đắp chỉ được kìm hãm một phần sau khi các địa phương cấp phép khai thác các mỏ đất cho nhà thầu theo cơ chế đặc thù của Chính phủ tại Nghị quyết 60/NQ-CP ngày 16/6/2021 và Nghị quyết số 133/NQ-CP ngày 19/10/2021.

Đứng trước biến động quá lớn về giá cả các loại vật liệu chính, từ quý III/2021, nhà thầu đã có rất nhiều văn bản báo cáo Bộ Giao thông Vận tải, các Ban Quản lý dự án, như: Văn bản số 2392/2021/CV-LD ngày 20/10/2021 của Liên Danh Vinaconex – Trung Chính (Gói thầu 3XL đoạn Phan Thiết - Dầu Giây); Văn bản số 2037/2021/CV-LD ngày 08/11/2021 của Liên danh Phương Thành – Cienco4 (Gói 2XL đoạn Phan Thiết - Dầu Giây); Văn bản số 1139/2021/CV-LD ngày 15/6/2021 của Liên danh Vinaconex - VNCN E&C (Gói 4XL đoạn Vĩnh Hảo - Phan Thiết); Văn bản số 2430/2021/CV-LD ngày 23/10/2021 của Liên Danh Vinaconex – Trung Nam E&C (Gói 14XL đoạn Mai Sơn - Quốc Lộ 45); Văn bản số 2885/2021/LD/TS-PT-TT ngày 16/11/2021 của Liên danh Trường Sơn – Phương Thành – Trường Thịnh (Gói 13XL đoạn Mai Sơn - Quốc Lộ 45); Văn bản số 1492/2021/DCG-LD12XL ngày 15/11/2021 của Liên Danh Tập đoàn Đèo Cả - Công ty Cổ phần xây dựng Đèo Cả - Công ty Cổ đầu tư Xây dựng Hoàn Long (Gói 12XL đoạn Mai Sơn - Quốc Lộ 45); Văn bản số 1125/2021/CV- LD ngày 25/11/2021, Văn bản số 330/2022/CV-LD ngày 30/3/2022, Văn bản số 331/2022/CV-CTT ngày 30/6/2022 của Liên Danh Cường Thịnh Thi - 319 - Định An (Gói 11XL đoạn Mai Sơn - Quốc lộ 45) báo cáo thực trạng bão giá các loại vật liệu chính và đề xuất giải pháp tháo gỡ tồn tại, vướng mắc trong công tác điều chỉnh giá hợp đồng.

Kể từ đó đến nay, các chủng loại vật tư, vật liệu chính: Đất, cát các loại, đá cấp phối đá dăm, đá cốt liệu bê tông xi măng, xi măng, thép, đá cốt liệu bê tông nhựa tiếp tục leo thang lên mặt bằng giá mới. Đặc biệt, từ cuối tháng 2/2022, xảy ra xung đột quân sự Nga - Ukraina, giá dầu thô trên thị trường thế giới tăng và neo giá rất cao, kéo theo giá nhiên liệu diezel và các sản phẩm có nguồn gốc từ dầu mỏ (nhựa đường, nhựa thấm bám, nhựa dính bám, dầu Fo...) tăng phi mã. Mà đây là những nhiên liệu, vật liệu đầu vào chiếm tỷ trọng lớn ảnh hưởng tới giá tất cả các loại vật tư, vật liệu khác do cước vận chuyển đã tăng từ 70% - 150% kể từ cuối năm 2021. Hơn nữa do đặc thù ngành Xây dựng công trình giao thông, chủ yếu thi công cơ giới, nên càng khiến chi phí máy thi công tăng lên rất lớn.

Theo Hiệp hội nhà thầu thi công cao tốc Bắc - Nam, thời điểm hiện nay, giá một số chủng loại vật tư, vật liệu chính cũng đang tăng cao như: Giá đất đắp tăng khoảng 30% - 50%; cát vàng tăng khoảng 15% - 40%; giá nhựa đường tăng khoảng 35% - 50%; giá đá sản xuất bê tông nhựa tăng khoảng 20% - 55%; giá cấp phối đá dăm loại 1 tăng khoảng 30% - 45% (cá biệt có Gói thầu tăng 91%); giá nhiên liệu dầu diesel tăng phi mã 144%; giá thép tăng khoảng 40% - 50% (một số thời điểm tăng đến 90%); xi măng tăng khoảng 20% - 35%.

Hiện tại, các nhà thầu cung cấp dịch vụ vận chuyển thông báo sẽ tiếp tục tăng cước vận tải khoảng 30% - 40%. Cộng các biến động một số chủng loại vật tư, vật liệu chính nêu trên (chưa tính biến động máy thi công, nhân công) tăng từ 20% - 30% so với Giá trị hợp đồng trừ dự phòng.

Với biến động quá lớn nêu trên, đơn giá thanh toán cho khối lượng hoàn chỉnh theo hợp đồng không đủ để mua vật tư, vật liệu (bao gồm hệ số nở rời, hao hụt). Bên cạnh đó, hầu hết các nhà cung cấp, chủ mỏ đều yêu cầu cơ chế thanh toán 100% trước khi nhận hàng, như: Đá các loại, thép, bê tông, nhiên liệu diezel, nhựa đường (thậm trí phải đặt cọc trước theo khối lượng phân bổ của nhà cung cấp), hoặc chốt khối lượng cung cấp thanh toán sớm. Trong khi việc thi công trên công trường tuân thủ theo Quy trình thi công, nghiệm thu, thanh toán của dự án, chu kỳ kể từ khi tập kết vật tư, vật liệu để thi công cho đến khi được nghiệm thu, thanh toán và nhận được tiền từ chủ đầu tư ít nhất từ 2-3 tháng.

Mặc dù nhà thầu đã rất cố gắng để xoay xở dòng tiền, dồn mọi nguồn lực cho công trình đường cao tốc Bắc - Nam, nhưng sự mất cân đối dòng tiền lũy kế trong suốt thời gian dài hơn 1 năm qua là quá lớn và đã vượt hạn mức vay của Ngân hàng, không thể tiếp tục duy trì nguồn vốn vay bù đắp thiếu hụt dòng tiền. Bên cạnh đó, các nhà thầu còn tham gia thi công đồng thời một số hợp đồng thuộc các dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam giai đoạn 2017 - 2020 như: Đoạn Phan Thiết - Dầu Giây, Mai Sơn - Quốc Lộ 45, Quốc Lộ 45 - Nghi Sơn, Nghi Sơn - Diễn Châu, Mỹ Thuận - Cần Thơ... và đều trong tình trạng mất cân đối nghiêm trọng. Điều đó, gây tác động cộng hưởng khiến doanh nghiệp suy kiệt về tài chính và đang trên bờ vực phá sản.

Thêm vào đó là khó khăn về tuyển dụng và biến động chi phí nhân công. Do ảnh hưởng nặng nề của dịch bệnh Covid-19 kéo theo sự thiếu hụt và đứt gẫy nguồn nhân công nên việc tuyển dụng lao động hết sức khó khăn, bao gồm cả thợ vận hành, nhân công kỹ thuật và lao động phổ thông. Vì sự khan hiếm nhân công kết hợp với bão giá nhiên liệu từ quý I/2022 đến nay, chi phí sinh hoạt, cước vận tải tăng cao nên có sự chênh lệch rất lớn giữa giá nhân công thực tế và giá nhân công theo công bố đơn giá nhân công của các địa phương. Trong khi đó, rất nhiều địa phương, đơn giá nhân công gần như không thay đổi từ năm 2019 đến nay, đồng nghĩa với việc nhà thầu không được điều chỉnh chi phí nhân công theo công thức điều chỉnh giá của hợp đồng.

Theo hợp đồng với các Ban Quản lý dự án, việc điều chỉnh giá theo phương pháp hệ số, công thức bù giá được tính theo 7 yếu tố điều chỉnh: Nhân công, máy thi công, nhựa đường, thép, đá các loại, cát, xi măng. Nguồn sử dụng là chỉ số giá địa phương nơi dự án đi qua, với chỉ số giá gốc trước thời điểm đóng thầu 28 ngày.

Tuy nhiên trên thực tế một số bất cập trong công thức tính bù giá này được các nhà thầu chỉ ra: Vật liệu đất đắp: Trong công thức điều chỉnh giá của hợp đồng, chỉ điều chỉnh cho 7 yếu tố thay đổi, vật liệu đất đắp được coi là cố định, không điều chỉnh trong quá trình thực hiện hợp đồng. Trong khi đó, với khối lượng đất đắp rất lớn (thường vài triệu m3 đất đắp cho 1 gói thầu), giá trị vật liệu đất đắp chiếm tỷ trọng lớn trong giá hợp đồng từ 15% - 25%, vì vậy hệ số a cố định trong công thức điều chỉnh giá thường khá lớn (hầu hết khoảng 0,4 có biệt có gói thầu trên 0,5). Nguồn cung khan hiếm, kết hợp hiện tượng đầu cơ tăng giá của các chủ mỏ đất, như đã nêu trên càng làm tăng thua lỗ mà không được điều chỉnh giá cho nhà thầu.

Nguồn Chỉ số giá của địa phương: Hầu hết các địa phương nơi triển khai các dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam nhánh phía Đông giai đoạn 2017 - 2020 (Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Bình Thuận, Ninh Thuận, Đồng Nai) thời gian gần đây chưa có dự án đầu tư xây dựng công trình đường bộ cao tốc nào. Công bố giá và chỉ số giá do địa phương công bố chỉ phù hợp cho các công trình đường bộ cấp thấp hơn có quy mô nhỏ, thời gian hoàn thành dài hơn với cơ cấu và tỷ trọng chi phí khác công trình đường bộ cao tốc.

Nếu tính theo nguồn chỉ số giá các địa phương: Đối với các gói thầu xây lắp thuộc dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam (các dự án thành phần đầu tư công): hệ số bù giá bình quân các gói thầu kể từ thời điểm khởi công đến quý II/2022 khoảng 1,018- 1,08 (tương ứng tăng từ 1,8% đến 8%, bao gồm toàn bộ 7 yếu tố điều chỉnh theo công thức điều chỉnh giá của hợp đồng), đối với các dự án cao tốc Bắc - Nam đầu tư theo hình thức đối tác công tư (hợp đồng BOT): Chỉ số trượt giá đã được tính toán trong Tổng mức đầu tư của dự án khoảng 3,05% làm ảnh hưởng rất lớn đến nhà đầu tư và doanh nghiệp dự án.

Hợp đồng thực hiện dự án (hợp đồng BOT) giữa nhà đầu tư với Bộ Giao thông Vận tải chưa có nội dung điều chỉnh giá khi chỉ số trượt giá các loại vật liệu vượt quá chỉ số trượt giá đã tính toán trong tổng mức đầu tư dự án. Trong khi đó, chỉ tính riêng biến động của một số chủng loại vật liệu chính (chưa tính biến động chi phí máy thi công, nhân công) thực tế đã là 20% - 30%.

Sự bất cập này được các địa phương xác nhận tại Văn bản số 1424/SXD- QLXD&HTKT ngày 08/6/2022 của Sở Xây dựng tỉnh Bình Thuận và Văn bản số 1859/SXD-QLXD ngày 30/6/2022 của Sở Xây dựng tỉnh Đồng Nai là công trình đường bộ cao tốc Bắc - Nam không có trong danh mục chỉ số giá của địa phương và đề nghị chủ đầu tư căn cứ vào quy định tại Điều 27, Nghị định 10/2021/NĐ-CP ngày 09/2/2021 của Chính phủ hướng dẫn quản lý chi phí phí đầu tư xây dựng để thực hiện.

Sau khi các nhà thầu có văn bản báo cáo Bộ Giao thông vận tải (quý IV/2021) về thực trạng bão giá các loại vật liệu chính, đề xuất giải pháp tháo gỡ khó khăn, vướng mắc trong công tác điều chỉnh giá hợp đồng. Ngày 01/4/2022, Bộ Giao thông Vận tải đã báo cáo và đề xuất, kiến nghị để Chính phủ xem xét giải quyết các bất cập trong công tác điều chỉnh giá hợp đồng nhằm tháo gỡ khó khăn, hỗ trợ các nhà thầu tại Văn bản số 3192/BGTVT-CQLXD. Thực hiện chỉ đạo của Văn phòng Chính phủ tại Văn bản số 2360/VPCP-CN ngày 15/4/2022, Cục Kinh tế Xây dựng (Bộ Xây dựng) đã trả lời Bộ Giao thông Vận tải tại Văn bản số 2230/BXD- KTXD ngày 22/6/2022. Tuy nhiên chưa có giải pháp nào tháo gỡ các khó khăn, tồn tại về điều chỉnh giá hợp đồng.

Thời gian hoàn thành dự án theo quy định trong hợp đồng không còn nhiều, trước mắt là mùa mưa năm 2022 đến sớm diễn biến không thuận lợi. Ba dự án thành phần phải hoàn thành trong năm 2022 đã bước sang thi công các hạng mục móng, mặt đường với giá trị lớn có yêu cầu khắt khe về kỹ thuật phải thi công trong điều kiện thời tiết thuận lợi, đòi hỏi nguồn vốn lưu động khổng lồ.

Mặc dù nhà thầu đã hết sức cố gắng, ưu tiên và dành mọi nguồn lực có thể cho công trường thi công cao tốc Bắc - Nam, nhưng tất cả các nhà thầu đều đang trong tình trạng suy kiệt về tài chính, do tiền thanh toán từ chủ đầu tư không đủ trang trải chi phí thi công, đồng thời chạm ngưỡng hạn mức đi vay Ngân hàng để bù đắp thiếu hụt dòng tiền. Thực tế, trong khoảng thời gian 3 - 4 tuần trở lại đây, tại nhiều Dự án thành phần, các nhà thầu đã không thể duy trì được tiến độ, cường độ công việc cao như trong giai đoạn trước đây: Công trường thiếu nguyên, vật liệu, nhiên liệu, thiết bị thi công, con người “không có việc làm, nằm chơi” gây thiệt hại về kinh tế cho nhà thầu, lãng phí nguồn lực xã hội càng thúc đẩy quá trình phá sản của nhà thầu diễn ra nhanh hơn.

Tại văn bản kiến nghị của Hiệp hội các nhà thầu thi công cao tốc Bắc - Nam gửi các cơ quan chức năng đã nêu không có giải pháp kịp thời của các cấp có thẩm quyền trong thời gian ngắn sắp tới, thì nguy cơ “ vỡ ” tiến độ tại các Dự án là hiện hữu.

Để hỗ trợ, tháo gỡ khó khăn cho nhà thầu giúp cải thiện dòng tiền có vốn quay vòng sản xuất, thúc đẩy tiến độ thi công, nhà thầu xin báo cáo Ủy Ban thường vụ Quốc Hội, Ủy Ban Kinh tế Quốc hội, Thủ tướng Chính phủ, Phó Thủ tướng Chính phủ, Bộ Giao thông Vận tải, Bộ Xây dựng, Bộ kế hoạch đầu tư xem xét chấp thuận.

Đối với các Gói thầu xây lắp thuộc dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam nhánh phía Đông giai đoạn 2017 - 2020 thực hiện theo hình thức đầu tư công: Áp dụng khoản 4 - khoản 5 điều 27 Nghị định số 10/2021/NĐ-CP ngày 09/12/2021 của Chính phủ về quản lý chi phí đầu tư xây dựng, Bộ Giao thông Vận tải thuê tư vấn căn cứ thực tế biến động giá vật liệu chủ yếu (theo 5 nhóm chỉ số biến động vật liệu trong công thức điều chỉnh giá: Nhựa đường, sắt thép xây dựng, cát các loại, đá các loại, xi măng) trong suốt thời gian thực hiện hợp đồng xây dựng giá tại chân công trình và chỉ số giá riêng cho các gói thầu làm cơ sở tính toán điều chỉnh giá cho nhà thầu nhằm bù đắp một phần thiệt hại do biến động giá; Bộ Xây dựng kiểm tra và đề nghị các địa phương khảo sát, xây dựng và công bố đơn giá nhân công sát với biến động thực tế hiện nay làm cơ sở xác định chỉ số nhân công phục vụ tính toán điều chỉnh giá theo hợp đồng;

Bổ sung vật liệu đất đắp nền đường vào công thức điều chỉnh giá hợp đồng, vì giá trị vật liệu đất đắp chiếm tỷ trọng rất lớn (chiếm tỷ trọng từ 15% - 25% giá trị Gói thầu), nhưng được coi là yếu tố cố định không điều chỉnh; Áp dụng khoản a) và b) mục 1 Điều 420 “ Thực hiện hợp đồng khi hoàn cảnh thay đổi cơ bản” của Bộ Luật dân sự số 91/2015/QH13; khoản b) mục 1 điều 19 “ Rủi ro và bất khả kháng” và khoản a) mục 6 điều 19 “Các hậu quả của bất khả kháng” của Hợp đồng xây dựng cho phép nhà thầu lập tiến độ cho khối lượng còn lại, trình Ban Quản lý dự án, Bộ Giao thông Vận tải xem xét chấp thuận;

Cho phép sử dụng nhựa đường 40/50 hoặc bổ sung phụ gia tăng cường dính bám nhựa, tăng khả năng kháng hằn cho lớp bê tông nhựa lớp trên BTNC 12,5 nhằm tăng khả năng ổn định lớp áo đường trong quá trình khai thác sau này cho tất cả các dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam, kinh phí bổ sung được lấy từ nguồn dự phòng của các gói thầu.

Đối với các mỏ đất đắp sau khi được cấp có thẩm quyền cấp Giấy phép khai thác, đề nghị xem xét ban hành cơ chế đặc thù trong việc thực hiện các thủ tục thu hồi đất; bồi thường giải phóng mặt bằng, chuyển đổi mục đích sử dụng đất (thông thường nguồn gốc sử dụng đất trước khi chuyển đổi là đất rừng sản xuất) sang đất khai thác khoáng sản, kế hoạch sử dụng đất hàng năm, cho thuê đất và giao đất... nhằm rút ngắn thời gian hoàn thiện thủ tục thuê đất và giao đất để sớm đưa vào khai thác.

Đối với các dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam nhánh phía Đông giai đoạn 2017 - 2020 thực hiện theo hình thức đối tác công tư (hợp đồng BOT), Nhà thầu cũng kiến nghị cho phép được thực hiện điều chỉnh giá hợp đồng dự án (hợp đồng BOT) đối với các dự án đầu tư theo hình thức đối tác công tư (PPP) khi chỉ số trượt giá vật liệu, nhiên liệu trong thời gian xây dựng dự án vượt quá chỉ số trượt giá đã tính toán trong tổng mức đầu tư của dự án và điều chỉnh tổng mức đầu tư dự án trong trường hợp chi phí trượt giá làm vượt tổng mức đầu tư dự án.